Birkan Ateş  
Servisler Müdürü  
Aktif Mühendislik

Ülkemizde ve tesislerimizde kompanzasyon sistemlerinin önemini korumaktadır. Yapılan kompanzasyon amaçlı uygulamaların ulusal iletim, dağıtım sistemlerimize ve kayıpları azaltarak ekonomimize büyük katkıları bulunmaktadır. Yapıları açısından da sürekli kontrol altında tutulup çalışmalarının takip edilmesi gerekmektedir. Aksi durumda elektrik faturalarımızda gereksiz yere ödenmiş reaktif enerji bedeliyle karşılaşırız.

Tesislerimizde uygulanan merkezi kompanzasyon, grup kompanzasyon ve sabit kompanzasyon uygulamalarının yanında ayrıca tesislerini transformatör üzerinden enerjilendiren ve elektrik enerjisi tüketimleri Orta Gerilim tarafından faturalanan abonelerde ayrıca transformatör sabit kademesi önem arz etmektedir.

Çünkü Orta Gerilim’den tükettiği elektrik enerjisi faturalanan tesisler genelde merkezi kompanzasyon sistemleri kullanmaktadırlar. Merkezi kompanzasyon sistemlerinin sahip olduğu Reaktif Güç Kontrol Rölelerinin ölçüm aldığı akım bilgisi genelde alçak gerilim tarafında uygun değerde seçilen akım transformatörlerinden okumaktadırlar. Bu akım transformatörleri genelde ana dağıtım panosunun ana şalterinin hemen çıkışına takılmaktadır.

Merkezi kompanzasyon sistemlerinde bulunan reaktif güç kontrol röleleri alçak gerilimden akım bilgisi aldıkları noktaya bağlı olarak öncesinde ki AG kabloları, Güç Transformatörünü ve elektrik sayacının bulunduğu noktaya bağlı olarak arada bulunan XLPE kabloların yük akımını okuyamamaktadırlar.

Bu noktadan sonra transformatör sabit kademesinin gücünün doğru hesaplanması ve tesise doğru noktadan bağlanması önem arz etmektedir.

Uygulamalarda yapılan yanlışlıkları incelersek;

1-) TEDAŞ yönetmeliklerinde transformatör sabiti oranı transformatör gücünün %3 ile %5’i arasında olması belirlenmiştir. Ayrıca bu uygulamanın alçak gerilim ana şalterin hemen önüne veya çıkışına bağlanması belirtilmiştir. Fakat projelerde direk oran üst değerden çoğunlukla seçilerek çizilmektedir. Belirlenen üst oran %5 günümüzde giderek önemini kaybetmektedir. Çünkü gelişen teknoloji ile birlikte üretilen transformatörlerinde üretim teknikleri ve kullanılan malzemeye bağlı şebekeden çektikleri endüktif reaktif güç oranı azalmıştır.

TEDAŞ yönetmeliğinde belirtilen üst limit %5 oranına göre çizilen projelerin uygulama sonucunda genelde kullanılan sabit kademenin gücünün fazla olduğu tesis çalışmaya başladıktan sonra anlaşılmaktadır. Bu durum uygulamadan tam anlamıyla doğru faydalanmaya engel olmaktadır.

Bu belirlenen oran günümüzde düşürülerek genelde %2 ile %3 arasında uygulandığında ideal oranlar yaklaşık yakalanmış olmaktadır.

2-) Transformatör sabit kademesinin alçak gerilimde bağlandığı nokta genelde özensiz şekilde seçilerek kullanılmakta. Genelde transformatör sabit kademesi tesise bağlantısı merkezi kompanzasyon ölçü akım transformatöründen sonra yüke yakın tarafa bağlanmaktadır. Bu uygulama şeklide çok yanlıştır. Yüke yakın noktaya bağlanan sabit kademenin gücünü ilgili akım transformatörleri okumakta ve merkezi kompanzasyon sisteminden transformatör sabit kademesi gücü kadar kademe devreye almayarak çalışmaya devam etmektedir.

Bu uygulama şeklinde transformatör sabit kademesini uygulamanın ve kullanmanın bir anlamı kalmamaktadır. Doğru uygulanma şekli belirtilen ölçü akım transformatörlerinden önce güç transformatörüne yakın bir noktaya bağlanması gerekir. Bu nokta hemen ana şalterin çıkışı veya ana şalterin giriş noktası olabilir.

3-) Transformatör sabit kademesi uygun değerde seçilmiş sigorta üzerinden mutlaka bağlanmalıdır. Uygulamada sadece sigorta kullanımı doğru bir tercih değildir. Çünkü sürekli yük altında bulunan kondansatörün gerektiğinde güvenli şekilde devre dışı bırakılıp sonra devreye alınması gerekliliği her zaman olacaktır.

Transformatör sabit kademesinin devreye alınıp, çıkarılması için kontaktör ve mandal buton kullanılmalıdır. Çoğu uygulamada kontaktör kullanıldığında bu sefer kondansatörün deşarj süresini bekleyecek genelde zaman rölesi kullanılmamaktadır. Zaman rölesi kullanımı da uygulama için önem arz etmektedir. Kullanılacak zaman rölesinin de ideal deşarj süresi 60 saniyeye ayarlanması gerekmektedir.

Zaman rölesi kullanılmadığında kullanıcı bilinçli veya bilinçsiz olarak kontaktörü devreye alıp çıkarabilir. Bu durum kontaktöre bağlı bulunan kondansatörün deşarj olma süresi beklenmeden tekrar devreye alınma durumuna izin verir. Kondansatör şarjlı durumda şebeke geriliminin tepe değerine şarj olur. Kondansatör tam deşarj olmadan devreye tekrar alınır ise kondansatör kendi üzerinde ki gerilim ile şebeke geriliminin toplamına maruz kalır. Kondansatör içyapısını oluşturan malzemeler aşırı gerilimden dolayı aralarında ki yalıtkan alanlar zarar görmeye başlar. Belirttiğimiz örnek durumda çalışma sonucu kondansatör ekonomik ömrü normal çalışma durumuna göre daha hızlı tükenir.

4-) Transformatör sabit kademesi uygulamalarında yapılan yanlış çalışmalardan biride Pasif Harmonik Filtreli Merkezi Kompanzasyon Sistemlerinin bulunduğu transformatörlerin altına transformatör sabit kademesini pasif filtresiz uygulamak.

Kondansatörler içyapılarından dolayı yüksek frekanslı akımlara karşı düşük empedans göstermektedirler. Bu uygulama yukarda belirtildiği şekilde uygulandığında, transformatör altında bulunan yüklerde yoğun harmonik var ise bu harmonik akımları direk transformatör sabit kademesi altında bulunan filtresiz kondansatörün üzerine akacaktır. Çünkü merkezi kompanzasyon sisteminde kondansatörler pasif harmonik filtreler ile korunmuşken, transformatör sabit kademesi pasif harmonik filtre ile korunmamıştır.

Tesislerimizde doğru şekilde uygulayacağımız transformatör sabit kademesi uygulaması sayaç endekslerimize fayda sağlarken yanlış yapılacak uygulamaların tesisimize hiçbir faydası olmayacaktır.

Günümüzde yeni bir uygulama ise transformatör sabit kademesi uygulamasına hiç gerek kalmamasını sağlamaktadır. Tesislerimizde yapı uygun ise direk Orta Gerilim girişinden akım bilgisi alınarak kompanzasyon yapılabilmekte. Bu uygulama yapıldığında merkezi kompanzasyon reaktif güç kontrol rölesi elektrik sayacından sonra Orta Gerilimde (XLPE kablolar, Güç Transformatörü) ve Alçak Gerilimde bulunan tüm yüklerin akımını hattın başından ölçerek tam reaktif güç ihtiyacını hesaplamaktadır. Merkezi kompanzasyon sistemi de tesisin yük durumlarına göre doğru şekilde dizayn edilmiş ise tesislerimiz transformatör sabit kademe uygulamasına ihtiyaç duymadan çok iyi aktif/reaktif oranları ile çalışabilmektedir.