Elektrik sayaçlarının, dağıtım şirketlerinin verdikleri dağıtım hizmeti karşılığını almakta kullandıkları en önemli unsur olduğu aşikârdır. Tahsilatın ilk adımı olan bu noktada oluşabilecek problemler beraberinde birçok sıkıntıya yol açmaktadır, bu sebeple doğru sayaç seçimi ciddi önem arz etmektedir. Sayaç seçiminde yönetmelikler, teknik şartnameler ile belirlenmiş birçok teknik kriter olmasına rağmen sayacın gerçek maliyetini belirleyen -en kritik- ölçütleri üç başlık halinde genelleyebiliriz.

Sayaç Seçim Ölçütleri

• Sayaç iç tüketimi
• Arızalanma oranları
• Kötü niyetli müdahale korumaları

Sayaç İç Tüketimi

Sayaçlar her 10 yılda bir kalibrasyon testine tabi tutulurlar. Yani sayaçların minimum 10 yıl boyunca problemsiz olarak çalışmaları beklenmektedir. İç tüketimin ne kadar önemli bir unsur olduğunu anlayabilmek adına iki farklı üç fazlı sayacı örnek olarak alalım: 1. 80 TL satış fiyatlı, 6 W iç tüketimi olan ve ortalamada %3 arızalanma oranına sahip 2. 120 TL satış fiyatlı, yüksek teknoloji ölçüm devresiyle 0,5 W iç tüketimi olan ve sadece %0,3 arıza oranına sahip. 10 yıl boyunca elektrik birim fiyatının hiç artmadığı ve sabit 0,2 TL/kWh olduğu varsayarsak, birinci sayacın 10 yıllık ömrü boyunca tüketim maliyetinin yaklaşık olarak 105 TL olduğunu hesaplayabiliriz.

İkinci sayacın ise aynı dönemdeki maliyeti yalnızca 9 TL olmaktadır. Fikir verebilmesi adına çok basit mantıkla düşündüğümüzde, birinci sayacın maliyeti 80 TL artı 105 TL yani 185 TL, ikinci sayacın maliyeti ise sadece 129 TL olacaktır.

Arızalanma Oranları

Bir önceki maddede bir sayacın minimum 10 yıl ömürlü olarak üretilmesi gerektiğini belirtmiştik. Bu süreyi yani ömürlerini doldurmadan değiştirilen sayaçların maliyeti direkt olarak dağıtım şirketlerinin giderlerine yansımaktadır. Standartlara uygun ve yaşlandırma testleri vb. testlerden başarı ile geçmiş sayaçların hata payları %0,3 civarındadır. Fakat kalite kriterlerine tam olarak uyulmayarak ve daha da önemlisi testlerden geçmemiş ürünlerde ise hata oranı çok daha yüksektir. 10 sene içinde sayacın bir kere arızalanacağını düşündüğümüzde, sayacın maliyeti iki sayacın maliyeti kadar, yani 160 TL olacaktır. Bu tutarın sahada takılmış olan sayaçların %3’üne yansıyacağını öngördüğümüzden dolayı, bu tutarı birim sayaç maliyetini 4,8 TL artıracaktır.

Bu maliyet ikinci sayaçta, ilk alım maliyeti yüksek olmasına rağmen sadece 0,72 TL olmaktadır.

Sayaç Arızaları Sonucu Oluşan Ek Maliyetler

Maalesef sayaç arızalarının tek maliyeti yeni sayaç gideri olmuyor. Sayaç arızalandığı zaman, yeni sayaç maliyetine ek olarak:

• Bir personelin sahaya gidip eski sayacı söküp yeni sayacı takması gerekiyor,
• Sökülen sayacın kalibrasyon testine sokulması gerekiyor,
• Sayacın arızalı olduğu süre boyunca tüketim doğru ölçülemiyor ve kayıp oluşuyor

Ek maliyetleri incelersek sayaç sökme/takma maliyetini (16 TL), kalibrasyon testi maliyetini (3 TL) ve arızalı olduğu süre boyunca oluşan tahsilat kaybını da eklersek, arıza sonucu oluşan ek maliyetini ortalamada 69 TL hesaplayabiliriz.

Bu 69 TL’lik maliyeti birinci sayacın arızalanma oranı olan %3 ile orantılarsak sayaç maliyetini 2 TL (69 x %3), arızalanma oranı %0,3 kabul edilen ikinci sayaç maliyetini ise sadece 0,20 TL (69 x %0,3) arttırmaktadır.

Kötü Niyetli Müdahale Korumaları

Sayaç seçimindeki bir diğer önemli kriter de sayacın kendini kötü niyetli müdahalelere karşı koruma kabiliyetidir. Maalesef sayaca yapılan bu müdahaleler ile sayacın gerçekleşenden daha az tüketim kaydetmesine yol açılmaktadır. Bu tarz kaçak kullanımların sayısız yöntemi olmasına rağmen en yaygın olarak kullanılanı harici bir mıknatıs ile müdahaledir. Bu o kadar etkili bir yöntemdir ki, sayacın %60’a kadar eksik tüketim kaydetmesine yol açarken, görünürde hiçbir müdahale izi de bırakmamaktadır. Bunu tespit etmek için sayaç üreticileri, harici manyetik alanı algılayan mekanizmalar geliştirmişlerdir ama bu işlemi önlemenin daha etkili yolu, bu tarz müdahaleden etkilenmeyen sayaç üretmektir. Çift Rogowski sargısı vb. yöntemlerle sayaç üreticileri bunun da önüne geçebilmektedir. Önlenemeyen kötü niyetli müdahalenin sayaç maliyetine etkisini net olarak hesaplamak pek mümkün olmamasına rağmen az bir değer olmadığı görülebilmektedir.

Sayaçların iç tüketiminden ve arızadan kaynaklanan maliyetlerini incelediğimizde, birinci sayacımızın yaklaşık 112 TL ek masrafı olduğunu, ikinci sayacın ise sadece 10 TL masrafı olduğunu görebiliriz.

Bu maliyetleri sayaçların ilk alım maliyetleriyle topladığımızda, birinci sayaç 195 TL’ye mal olurken, ikinci sayacın sadece 130 TL’ye mal olduğunu görüyoruz.

Emre Sami Süzer – Operasyonlar Direktörü – Aktif Mühendislik